Sandomierz
miasto o X wiekowej historii malowniczo położone na krawędzi wyżyny Kielecko-Sandomierskiej opadającej kilkudziesięciometrowymi skarpami do doliny Wisły.
Niegdyś Sandomierz należał do największych miast w Polsce. Jako sedes regni principales był siedzibą książąt i rezydencją królów. Od dziesięciu wieków związany z chrześcijaństwem byl z nieopodal położonym Zawichostem węzłem komunikacyjnym międzynarodowego szlaku handlowego, wiodącego z zachodniej Europy poprzez Wrocław, Kraków, Wiślicę i Sandomierz na Ruś i dalej na wschód aż po imperium mongolskie. Sandomierz i Zawichost strzegły głównej przeprawy przez Wisłę. Sandomierz i ziemia sandomierska już w XII w. włączone zostały w program chrystianizacji wschodu przez św. Bernarda z Clairvaux, czego widocznym znakiem było założenie wraz w 1185 r. opactwa cystersów w pobliskiej Koprzywnicy, a na początku i w połowie XIII w. klasztorów, dominikanów w Sandomierzu (1226 r.) i klarysek w Zawichoście (1245 r.). Sandomierski konwent dominikanów był drugim po konwencie krakowskim w Małopolsce, a zakon klarysek jednym z pierwszych w Europie środkowo-wschodniej. Fundacje te wspierali książęta, biskupi i możnowładcy polscy.
Lokalizacja klasztorów wzdłuż głównego szlaku wiązała Sandomierz z Europą nie tylko politycznie, ale przede wszystkim gospodarczo i kulturowo. Związki te były wzajemne - dość wspomnieć o architektonicznych rozwiązaniach świątyń klasztornych dominikanów i klarysek - które oddziaływały na realizacje klasztorne zachodniej Europy.
Poświadczone źródłowo istnienie w XII w. czterech kościołów na terenie Sandomierza i funkcjonujące przy nich szkoły parafialne, a zwłaszcza szkoła kolegiacka, miały znaczenie nie tylko lokalne. Badania historyczne wskazują na wysoki, ceniony poza granicami Polski, poziom nauczania w szkole kolegiackiej. Rangę Sandomierza potwierdza znaczenie kolegiaty sandomierskiej, która była drugą po krakowskiej w ówczesnej Polsce. Wysoki poziom szkolnictwa sandomierskiego, przetrwał niemal do czasów współczesnych. W XVI w. kilkudziesięciu sandomierzan studiowało w Akademii Krakowskiej. Obywatelami Sandomierza byli Sebastian Petrycy z Pilzna - lekarz znany równocześnie jako tłumacz i komentator dzieł Arystotelesa, Jan Porębny - doktor medycyny i filozofii, oraz najsłynniejszy z lekarzy - Stanisław Bartolon Starszy. Marcin z Urzędowa po studiach w Padwie i Krakowie osiadł w Sandomierzu, gdzie opracował pierwszy polski słownik botaniczny.
Bezsprzecznie najsławniejszym sandomierzaninem był Mikołaj Gomółka - kompozytor autor wydanych w 1580 r. "Melodii na psałterz Polski" do słów Jana Kochanowskiego. W XVII w. jezuici sandomierscy założyli szkolę średnią nowego typu, którą prowadzili do kasaty zakonu w 1773 r. Związani z Sandomierskim Collegium byli m.innymi Aleksander Rzączyński wybitny fizjograf i ornitolog oraz Józef Karsznicki - architekt. W dwudziestoleciu międzywojennym działał w gmachu pojezuickim Powszechny Uniwersytet Regionalny założony i prowadzony przez wybitnego pedagoga regionalistę Aleksandra Patkowskiego. Od 1636 r. działa w Sandomierzu Seminarium Duchowne. Dziś w Sandomierzu są: Kolegium Językowe, Instytut Liturgiczny PAT i Wyższa Szkoła Humanistyczno-Przyrodnicza. Wielowiekowy rozkwit Sandomierza widoczny jest do dziś w licznych budowlach miejskich i sakralnych fundowanych i wznoszonych przez ludzi wielkiej kultury i tolerancji. Wypada tu wspomnieć o specjalnym przywileju 1367 r. gwarantujący opiekę monarchy gminie żydowskiej, która była po krakowskiej największą w Polsce, oraz "Zgodzie Sandomierskiej" z 1570 r. zawartej między kalwinami, luteranami i braćmi czeskimi.
Spośród przeszło 120 zabytków architektury w Sandomierzu za najcenniejsze uznane są: zespól architektoniczno-krajobrazowy Starego Miasta zachowujący układ urbanistyczny z II połowy XIV w. zespól dominikański Kościoła św. Jakuba. Zachowały się również resztki gotyckiego obwodu warownego z Bramą Opatowską i Zamkiem, Ratusz, Katedra, liczne kościoły, kamienice mieszczańskie i dworki podmiejskie. Upadek Sandomierza spowodowany rozbiorem Polski, do dziś nie został przezwyciężony mimo prób w okresie międzywojennym i prowadzoną w latach 60 i 70 XX w. rewaloryzacją zespołu staromiejskiego.
Mimo wszystkich dziejowych przeciwności, Sandomierz do dziś jest miastem bez wątpienia europejskim, gdyż zachował piętno historii Europy i należy do jej dziedzictwa kultury.
Najważniejsze zabytki Sandomierza:
Ratusz
Pierwotny gotycki ratusz wzniesiono wkrótce po najeździe Litwinów w 1349 r. Był on budowlą na planie kwadratu zwieńczoną wysoką ośmioboczną wieżą. Część południowa ratusza pochodzi z tego okresu. W XVI w. został rozbudowany w formę wydłużonego prostokąta i zwieńczony attyką. Wieżę odbudowano w wieku XVII. W pomieszczeniach parteru mieści się oddział Muzeum Okręgowego, w piwnicach klub "Lapidarium" Sandomierskiego Stowarzyszenia Kulturalnego, a na piętrze pomieszczenia reprezentacyjne Rady Miasta i Urzędu Stanu Cywilnego. Od wschodu przed Ratuszem stoi figura Matki Bożej z 1776 r.
Zamek
Zamek - wzniesiony w miejscu pierwotnej warowni istniejącej od X wieku. Obiekt murowany wznoszony z fundacji królewskiej od wieku XIV, w 1525 r. przekształcony został na rezydencję renesansową wg projektu Benedykta zwanego "Sandomierzaninem". Pierwotnie składał się z 4 skrzydeł obejmujących kolumnowy dziedziniec. Zamek wysadzony został przez wojska szwedzkie w 1656 r. Zachowało się zachodnie skrzydło, w którym od 1821 r. mieściło się więzienie. Obiekt odbudowano wiatach 1960-1986. Obecnie zamek jest siedzibą Muzeum Okręgowego. Godziny zwiedzania: w sezonie 9.00-17.00, po sezonie 9.00-16.00, w soboty 9.00-15.00, niedziele 10.00-15.00
Brama Opatowska
Brama Opatowska - gotycka brama wjazdowa do miasta wzniesiona w XIV w. z fundacji króla Kazimierza Wielkiego. W systemie gotyckich murów obronnych miasta były 4 bramy - Opatowska i nie zachowane - Zawichojska, Lubelska i Krakowska oraz dwie furty, z których zachowała się Dominikańska zwana "Igielnym Uchem", a także 21 baszt obronnych.
Na północnej elewacji bramy istnieje oryginalna prowadnica, po której opuszczono kratę zamykającą wjazd do miasta. Brama Opatowska zwieńczona jest renesansową attyką. Na szczycie taras widokowy. Godziny zwiedzania: 10.00-18.00. Od 1 maja do 30 września, od 1 października do 30 kwietnia klucz dostępny w PTTK, Rynek 12.
Collegium Gostomianum
Collegium Gostomianum - jedna z najstarszych szkół średnich w Polsce. Zachowało się "szkolne" skrzydło dawnego kolegium jezuitów fundowanego w 1602 r. przez Hieronima Gostomskiego - wojewodę poznańskiego i kasztelana sandomierskiego. Zespół wznoszony był w latach 1604 - 1615 przez budowniczego jezuickiego Michała Hintza. Niszczony pożarami w 1656 i 1813 r. W ciągu II połowy XIX w. rozebrano skrzydło południowe oraz kościół św. Piotra (wzmiankowany od 1166 r.) stojący na środku dziedzińca. Sześciokondygnacyjny obiekt zachował oryginalny układ przestrzenny, dekorację sklepień, pierwotny system ogrzewania budynku oraz w dwóch kondygnacjach oryginalną, eliptycz-ną klatkę schodową, która jest pierwszą i odosobnioną konstrukcją tego rodzaju w Polsce. Obecnie Collegium Gostomianum po remoncie znów mieści szkołę.
Dom Długosza
Dawna mansjonaria wzniesiona w 1476r. z fundacji Jana Długosza. Obiekt dwuipółtraktowy z obszerną sienią, do której wprowadzają dwa późnogotyckie portale. Od południa, nad wejściem tablica fundacyjna z herbem "Wieniawa" Jana Długosza. W XVI w. budynek zwieńczono attyką. W latach 1934-1936 został on wyremontowany i regotycyzowany. Od 1937 r. mieści zbiory Muzeum Diecezjalnego. Autorem ekspozycji muzealnej był Karol Estraycher. Do najciekawszych eksponatów należą: gotycki obraz "Trzy święte", obraz "Matka Boża z Dzieciątkiem" autorstwa Łukasza Cranacha, rzeźba "Matki Bożej Tronującej", z kościoła w Goźlicach z XIII w., zbiór szat liturgicznych (XV-XVIII) oraz miniaturowe organy z XVII w.
Kamienice
Kamienica nr 4 - z zachowanym późnorenesansowym portalem i rekonstruowanymi obramieniami renesansowych okien na piętrze. Kamienica nr 5 - zwana konwiktem Boboli, w XVII w. pełniła rolę konwiktu dla młodzieży kształcącej się w Cołegium Gostomianum. W jednym z pomieszczeń parteru zachowało się malowidło z 1600 r. z przedstawieniem Chrystusa Sędziego i otaczających Go postaci - zapewne właścicieli kamienicy.
Kamienica nr 10 - zwana Kamienicą Oleśnickich, zachowała pierwotny układ przestrzenny. W kamienicy tej w 1570 r. przedstawiciele polskich luteran, kalwinów i braci czeskich zawarli "zgodę" i opracowali obowiązujący katechizm. Z dziedzińca tej kamienicy jest wejście do Podziemnej Trasy Turystycznej. Kamienica nr 12 - dawny odwach, budynek klasycystyczny wzniesiony w XIX w. Obecnie siedziba PTTK.
Kamienica nr 14 - zwana domem Mikołaja Gomółki wybitnego kompozytora polskiego doby renesansu.
Kamienica nr 23 - jedna z cenniejszych kamienic, w XVI w. należała do Greka Kojszora. Zachowała oryginalny układ przyziemia.
Kamienica nr 27 - zwana "Pod Ciżemką", w XVI w. własność Węgra Łazarczyka piwowara, zachowała układ przestrzenny. Na piętrze, w sali restauracyjnej strop drewniany i renesansowe biforium. Kamienica nr 31 - w XIX w. własność rodziny Dutreppich, zachowała oryginalny układ przestrzenny parteru.
Zabytkowe dworki
- ul. Staromiejska - dworek Skorupskich wzniesiony w latach 30-tych XIX w. obecnie własność Stowarzyszenia Księży Emerytów.
- ul. Zawichojska - dworek Stróżyńskich - dwór murowany z 1861 r. z kolumnowym portykiem obok oficyna z I połowy XIX w. rekonstruowany 2002 r.
- ul. Królowej Jadwigi 3 - dworek drewniany z przełomu XVIII i XIX w.
- ul. Browarna 9 - modrzewiowy dworek Karpińskich z przełomu XVIII i XIX w. obecnie w trakcie rekonstrukcji.
Kościół Św. Jakuba
Kościół Św. Jakuba wraz z klasztorem dominikańskim jest jednym z najstarszych kościołów ceglanych na terenie Polski. Wzniesiony z fundacji Iwona Odrowąża w latach 1226-1250 dla drugiego po krakowskim konwentu dominikanów w Polsce. Kościół wzniesiono jako trójnawową bazylikę z wydłużonym trójprzęsłowym prezbiterium. Do kościoła przylegają zachowane w części skrzydła klasztoru, dzwonnica z 1314 r. oraz kaplica poświęcona męczennikom sandomierskim z połowy XVII w. Na uwagę zasługuje późnoromańska dekoracja ceramiczna elewacji, a zwłaszcza portal północny, zaliczany do najpiękniejszych romańskich portali ceramicznych. Wnętrza kościoła zdobią cenne witraże z lat 1910-1918 projektu Karola Frycza, skrzydła dawnego ołtarza głównego z 1599 r. i sztukaterie sklepienia w prezbiterium i Kaplicy Męczenników z XVII w.
Godziny zwiedzania: 9.00-13.00 i 15.00-17.00.
Kościół św. Pawła
Kościół św. Pawła - parafia Św. Pawła założona została w 1226 r. przez Biskupa Krakowskiego Iwona Odrowąża. Obecny kościół w miejscu pierwotnego, drewnianego wzniesiono w XV w. Jednonawowy, rozbudowany w XVII i XVIII w. zwraca uwagę wyposażeniem, pochodzącym z lat ok. połowy XVII w. i sztukateriami na sklepieniach. Cmentarz kościelny otacza mur ogrodzenia z dzwonnicą z XIX w.
Katedra
Katedra - wzniesiona w miejscu pierwotnej romańskiej kolegiaty wzmiankowanej od 1148 r., zniszczonej najazdami Tatarów w XIII w. i Litwinów w 1349 r. W 1360 r. król Kazimierz Wielki funduje nową kolegiatę, która w 1818 r. wraz z powstaniem Diecezji Sandomierskiej otrzymała godność Katedry, a w 1960 r. Bazyliki Katedralnej. Jest to gotycka budowla typu halowego z trójbocznie zamkniętym, wydłużonym prezbiterium, nakryta sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. Na ścianach prezbiterium zachowały się polichromie wykonane ok. 1421 r. przez warsztat ruski mistrza Hayla z Przemyśla. Freski odsłonięto i zakon-serwowano w latach 1934-1936. Ołtarze i portale katedry wykonane są z czarnego marmuru, a ozdobione marmurem różowym. Są reprezentatywnymi przykładami wyrobów kamieniarskich warsztatów w Czernej pod Krakowem w XVII i XVIII w. Wnętrza kościoła zdobi wspaniały zespól rokokowych ołtarzy (II poł. XVIII w.) przy filarach międzynawowych. Są one dziełem wybitnego warsztatu mistrza Macieja Polejowskiego ze Lwowa. Na ścianach naw widnieje zespół 16 obrazów, z których 12 tworzy cykl tzw. "Kalendarium", a 4 obrazy pod chórem przedstawiają sceny z historii Sandomierza. Obrazy malował w latach 1708-1737 Karol de Prevot. W skarbcu katedry przechowywany jest m. in. przywilej II lokacji miasta z 1286 r., liczne incunabuły i relikwiarz Drzewa Krzyża Świętego podarowany Kolegiacie Sandomierskiej przez króla Władysława Jagiełłę w uznaniu zasług rycerstwa sandomierskiego w bitwie pod Grunwaldem.
Godziny otwarcia: w sezonie 10.00-14.00,15.00 -17.00 od wtorku do soboty,w niedzielę 15.00 -17.00, po sezonie 10.00-14.00.
Spichlerz
Wzniesiony w 1696 r. dla kolegiaty sandomierskiej jest jedynym ocalałym świadkiem przeszłości Sandomierza jako znaczącego portu na rzece Wiśle.
Kościół św. Ducha
Kościół św. Ducha - wraz z przyległymi budynkami dawnego szpitala tworzył zespół klasztorny prowadzony przez zakon szpitalników zwany Duchakami. Pierwotny drewniany zespół wzniesiony z fundacji kasztelana krakowskiego Zegoty w 1303 r., spłonął w czasie najazdu Litwinow w 1349 r. Odbudowany został w końcu XIV w. Kościół św. Ducha - gotycki - pierwotnie należał do grupy kościołów pseudodwunawowych. Nawa nakryta była sklepieniami trójdzielno-gwiaździstymi, wspartymi na środkowym filarze. Obecne sklepienie pochodzi z XVIII w. W Kaplicy Pana Jezusa znajduje się figura "Chrystusa Frasobliwego" z XV w. wg. tradycji pochodząca z Kaplicy Zamkowej.
Kościół św. Michała i dawny klasztor panien benedyktynek
Kościół św. Michała i dawny klasztor panien benedyktynek wzniesiony w ciągu XVII w. z fundacji Zofii Sieniakowskiej wg. projektu Michała Linka. Kościół jest jednonawowy nakryty sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi podtrzymywanymi przez zdwojone, jońskie pilastry. W wyposażeniu zwracają uwagę: ambona w formie wyrastającego z leżącej postaci św. Benedykta drzewa genealogicznego zakonu benedyktynów, wykonana przez Mateusza Roskwitowicza w XVII w., pochodzącego z tego samego okresu dwa ołtarze boczne oraz stalle i ławki wykonane w warsztacie Marcina Czarnego. Kościół poprzedza niewielki ogródek oddzielony od ulicy ogrodzeniem i kazalnicą. Wschodni bok ogródka zamyka domek kapelana i dzwonnica, od zachodu budynek dawnej furty klasztornej. Od zachodu do kościoła przylegają budynki dawnego klasztoru. Barokowe budynki mają ciekawą, bazylikową konstrukcję. Zespół pobenedyktyński jest znakomitym przykładem barokowej architektury klasztornej w Polsce. Od 1903 r. mieści się tutaj Wyższe Seminarium Duchowne.
Kościół św. Józefa i dawny klasztor reformatów
Kościół św, Józefa i dawny klasztor reformatów jest najmłodszym z zabytkowych kościołów Sandomierza. Konsekrowany w 1697 r., barokowy, zwraca uwagę wyposażeniem wnętrza utrzymanym w brązowym, "reformackim" kolorze. Ołtarz główny i sześć ołtarzy bocznych z ok. 1820 r. malowane iluzjonisrycznie. Z tego czasu pochodzą antepedia ołtarzowe wykonane z barwionej słomy. Do kościoła przylega dziedziniec otoczony murem z kaplicami Drogi Krzyżowej. Od strony południowej kościoła zachowały się budynki dawnego klasztoru. Osobliwością kościoła św. Józefa są zwłoki Teresy Izabeli Morsztynówny umieszczone w szklanej trumnie w podziemiach kościoła. Obok kościoła św. Józefa rozciąga się park miejski założony w 1872 r.
Synagoga
Sandomierska gmina żydowska należała do największych i najważniejszych w Małopolsce. Wraz z Krakowskim Kazimierzem otrzymała od Kazimierza Wielkiego przywileje opieki królewskiej. Budynek synagogi wzniesiono w XVII w. W XVIII w. dobudowano od północy dom kahału. Obecnie w synagodze mieści się Oddział Archiwum Państwowego.
Podziemna Trasa Turystyczna
Wejście od ul. Oleśnickich - są to podziemne składy kupieckie z XV-XVII w. ciągnące się pod kamieniczkami w Rynku, długości ok 500 m. Najgłębszy poziom to 12 m. Są tu oryginalne obudowy, ciekawe wystawy, tajemnicze zaułki, niesamowite legendy. Dodatkową atrakcją jest możliwość degustacji grzanego wina lub spotkania "ducha". Godziny otwarcia: w sezonie 10.00- 18.00, po sezonie 10.00-16.00.
Góry Pieprzowe
Zwane są też "Pieprzówkami", prezentują się jako niewysokie, piękne i jedyne tego typu w Europie odsłonięcie bardzo starych skał kambryjskich, liczących 500 milionów lat. Na odcinku ok. 1 km w stromej, wysokiej miejscami na 60 m krawędzi doliny Wisły ciągną się wychodnie iłołupków kambryjskich, poprzecinane siecią spękań i uskoków. Całość pokrywa płaszcz lessu. Stoki Gór Pieprzowych objęte są 18 ha rezerwatem geologiczno-przyrodniczym. Chronione są tu także zespoły roślinności stepowej takiej jak: wisienka karłowata, ostnica włosowata, przetacznik siwy, krwawnik szczecinolistny. Osobliwością są skupiska 15 gatunków dzikiej róży, z których najrzadszą jest endemiczna Rosa Wagae. Najłatwiej do Gór Pieprzowych dojść wałem wiślanym (szlak czerwony) lub ulicą Błonie.
Wąwóz Królowej Jadwigi
To naturalny, lessowy wąwóz o długości ok. 500 m i głębokości do 10 m. Wąwóz rozdziela wzgórza Świętojakubskie i Świętopawelskie. Jest to najpiękniejszy wąwóz spośród lessowych wąwozów sandomierskich.
___________________________
Teksty opracował mgr Marek Juszczyk